Πύργος Τσικαλιώτη

Το κτίριο

Με την πρώτη ματιά, είναι εμφανής ο αμυντικός χαρακτήρας του κτίσματος. Οι ψηλοί μαντρότοιχοι, οι ξύλινες πόρτες ενισχυμένες με καρφιά, τα κάγκελα στα παράθυρα και ο πυργίσκος με τις πολυάριθμες τουφεκίστρες μαρτυρούν ότι ο πύργος χτίστηκε ως αμυντική κατοικία σε σχήμα Γ. H διάταξη αυτή είχε σκοπό να προστατεύει την οικογένεια του ιδιοκτήτη. Παράλληλα, η κατασκευή και η οχύρωση δικαιολογούν τον χαρακτηρισμό του ως πύργου, ενώ η χλιδή και η πολυτέλεια που διέθετε, τον κατατάσσουν στην κατηγορία των αρχοντικών. Έχει χαρακτηριστεί ως ένα από τα ομορφότερα κτίρια της Τουρκοκρατίας στην Πελοπόννησο, διασώζοντας τον γνήσιο αρχιτεκτονικό ρυθμό του μεσαιωνικού Μυστρά. Σύμφωνα με τη μελέτη της καθηγήτριας μεσαιωνικής αρχιτεκτονικής, κ. Κιτσίκη-Παναγοπούλου, κατατάσσεται στα σπίτια της αστικής τάξης στη Βαλκανική χερσόνησο του 18ου και 19ου αιώνα.

Εξωτερική δομή

Τείχη/Μαντρότοιχος: Ο πύργος περιβάλλεται από τείχη ύψους 3,5 μέτρων, εξοπλισμένα με τουφεκίστρες για αμυντική προστασία.

Πόρτες: Διαθέτει τρεις ξύλινες πόρτες, ενισχυμένες με καρφιά για μεγαλύτερη ασφάλεια. Εσωτερικά, προστατεύονταν με αμπάρες και καρδομύρια , που έκαναν την είσοδο δύσκολη για τους επιτιθέμενους.

Σκαλιά: Ο πύργος είναι διώροφος, χαρακτηριστικό της τσακώνικης αρχιτεκτονικής. Τα σκαλιά του ήταν ασύμμετρα, δυσχεραίνοντας την πρόσβαση των εχθρών. Οι τουφεκίστρες του πυργίσκου είχαν οπτική επαφή με τα σκαλιά, κάνοντας την άμυνα ακόμα πιο αποτελεσματική. Λιακωτό: Ανάμεσα στα σκαλιά, υπάρχει ένας επίπεδος χώρος, το λιακωτό, που προστατεύει τη νότια και δυτική πλευρά του πύργου.

Ξουστάγγι: Φτάνοντας στον πάνω όροφο, η είσοδος προστατεύεται από ένα μικρό υπόστεγο, γνωστό ως ξουστάγγι στην τσακώνικη διάλεκτο.

Αυλή: Η αυλή του πύργου περιλαμβάνει φούρνο, αποθήκη, κελάρι και στέρνα, γεγονός που δείχνει την αυτονομία της κατοικίας. Καμάρες: Ο πύργος διαθέτει συνολικά τέσσερις καμάρες, με τη μεγαλύτερη στη βόρεια πλευρά να στηρίζει τις υπόλοιπες, που έχουν ανατολικό προσανατολισμό.

Πυργίσκος: Βρίσκεται στη νοτιοανατολική γωνία του πύργου, με ύψος 4 μέτρα και 36 τουφεκίστρες. Ο πυργίσκος είχε εποπτικό ρόλο, ελέγχοντας την είσοδο του Λεωνιδίου, και λειτουργούσε ως χώρος εξοπλισμού. Αποτελούνταν από δύο επίπεδα με ξύλινο δάπεδο και η οροφή του ήταν κατασκευασμένη από κουρασάνι, επιτρέποντας τον εξαερισμό από τον καπνό των τουφεκιών.

Εσωτερική διαρρύθμιση

Μόλις εισέλθει κανείς στον πύργο, αμέσως αντικρίζει το σαλόνι στα αριστερά και την κουζίνα στα δεξιά. Ανάμεσα στα δωμάτια βρίσκεται η μεσάντρα, που χωρίζει τον χώρο από τον οντά. Στο σαλόνι μπορούσαν να καθίσουν μόνο οι άντρες, ενώ απέναντι διακρίνεται ο γυναικωνίτης, ο οποίος βρισκόταν πίσω από ένα καφασωτό και μία αραχνοΰφαντη κουρτίνα. Από εκεί, οι γυναίκες παρακολουθούσαν τις συζητήσεις των αντρών, οι οποίες συχνά αφορούσαν στα προξενιά.

Διακόσμηση σαλονιού

Η πολυτέλεια του πύργου και η εύρωστη οικονομική κατάσταση του ιδιοκτήτη γίνονται φανερές από την προσεγμένη διακόσμηση. Το πάτωμα ήταν είτε ξύλινο είτε μαρμάρινο, με λευκά και μαύρα μάρμαρα να κοσμούν συγκεκριμένους χώρους. Τα παράθυρα, συμμετρικά και διακοσμημένα, ήταν εξοπλισμένα με κάγκελα για λόγους ασφαλείας. Τα σχέδια των παραθύρων ποικίλλουν, αντλώντας έμπνευση από τα ταξίδια του ιδιοκτήτη. Τα ξυλόγλυπτα ταβάνια αποτελούσαν στολίδι και ήταν διακοσμημένα με σύμβολα που συνδέονταν με την τοπική παράδοση και την προσωπικότητα του ιδιοκτήτη. Τα αμπέλια, σύμβολο του θεού Διόνυσου, η ασπίδα, που παραπέμπει στη θεά Αθηνά, το ναυτικό στοιχείο και ο φοίνικας, σύμβολο αναγέννησης, ήταν μερικά από τα μοτίβα που κοσμούσαν τον χώρο.

Η κρύπτη

Το πιο σημαντικό δωμάτιο του πύργου ήταν η κρύπτη. Ένας στενός διάδρομος με σκαλιά οδηγούσε στον χώρο αυτόν, με τα τελευταία σκαλοπάτια να είναι ασύμμετρα, καθιστώντας την είσοδο δύσκολη για τους εχθρούς. Ακόμα κι αν κάποιος κατάφερνε να εισέλθει, το χαμηλό ύψος της πόρτας τον ανάγκαζε να σκύψει, δίνοντας στον αμυνόμενο τη δυνατότητα να τον αιφνιδιάσει με ένα σπαθί. Αν ο εισβολέας έφτανε μέχρι το δωμάτιο, πιθανόν να μη έβρισκε κανέναν, καθώς στον τοίχο υπήρχε ένα ντουλάπι που, όταν αφαιρούνταν, αποκάλυπτε την κρύπτη. Αυτός ο κρυφός χώρος χρησίμευε ως καταφύγιο για τις γυναίκες και τα παιδιά, παρέχοντας προστασία από τους παρείσακτους.

Επιρροές

Η πολυδιάστατη προσωπικότητα του Τσικαλιώτη αντανακλάται στη διακόσμηση του πύργου του. Καθότι έμπορος και ναυτικός, τα σύμβολα της θάλασσας διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στον διάκοσμο. Ταυτόχρονα, η βαθιά θρησκευτική του πίστη και οι προλήψεις του εκφράζονται μέσα από την τοποθέτηση σταυρών πάνω από κάθε είσοδο του πύργου για προστασία από το κακό και τις δεισιδαιμονίες. Οι αρχιτεκτονικές επιρροές από τα ταξίδια του είναι επίσης εμφανείς, καθώς το κτίριο ενσωματώνει στοιχεία από ανατολική, βυζαντινή και τσακώνικη αρχιτεκτονική.

Τσακώνικη αρχιτεκτονική

Η τσακώνικη αρχιτεκτονική έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον πολλών μελετητών λόγω της μοναδικότητάς της. Κυρίως χαρακτηρίζεται από διώροφα και τριώροφα αρχοντικά-πύργους, που αποδεικνύουν την οικονομική ευημερία των ιδιοκτητών τους. Σύμφωνα με την Κουρμπέλη: «Τα σπίτια αυτά διαθέτουν αυλές στρωμένες με πέτρινες πλάκες, ψηλούς μαντρότοιχους, στέρνες, πέτρινες σκάλες, χαγιάτια σκεπασμένα με κεραμίδια, ταβάνια με σκαλίσματα και ζωγραφιές, και ιδιαίτερες καμινάδες». Όλα τα σπίτια έχουν κεραμοσκεπές, και η κατασκευή τους ακολουθεί το συνεχές οικοδομικό σύστημα, είτε με μεγάλη είτε με μικρή αυλή.

Εξέλιξη της τσακώνικης κατοικίας

Στις πρώτες μορφές της τσακώνικης κατοικίας, άνθρωποι και ζώα διέμεναν στον ίδιο χώρο, με τον διαχωρισμό να γίνεται με ένα χαμηλό πεζούλι. Στην πορεία, αυτό άλλαξε και οι κατοικίες χωρίστηκαν σε δύο επίπεδα: το ανώγειο για τους ανθρώπους και το κατώι για τα ζώα και τις αποθήκες, με τη διάρθρωση αυτή να αντανακλά ένα ανώτερο βιοτικό επίπεδο. Καθώς εξελίχθηκε η αρχιτεκτονική, τα ζώα απομακρύνθηκαν από το σπίτι, ενώ το καλύβι έγινε χώρος αποκλειστικά για ανθρώπους.

Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της τσακώνικης αρχιτεκτονικής είναι το χοντρό σίδερο που τοποθετούνταν δίπλα στην πόρτα ή στο σκαλοπάτι της εισόδου. Χρησιμοποιούνταν για να καθαρίζουν οι κάτοικοι και οι επισκέπτες τις σόλες των παπουτσιών από τις ακαθαρσίες.

Ο Τύπος Α

Ο τύπος Α εμφανίστηκε γύρω στο 1700 και αποτελεί τη μετεξέλιξη του καλυβιού σε διώροφο κτίριο. Σύμφωνα με τους Καττή, Χρυσούλα και Τζιώρα, η κάτοψη είναι αυστηρά παραλληλόγραμμη. Το ισόγειο, το οποίο είναι θολωτό, χρησιμοποιείται κυρίως ως αποθήκη και σπανιότερα ως σταύλος. Χαρακτηριστικό του τύπου Α είναι η καμάρα στην πρόσοψη, η οποία υποστηρίζει τον εξώστη και οδηγεί στο ισόγειο. Η πρόσβαση στον όροφο γίνεται μέσω εξωτερικής χτιστής σκάλας, που καταλήγει στο χαγιάτι (ή ξουστάγγι), το οποίο στηρίζεται στην καμάρα. Στο εσωτερικό, υπάρχει συχνά ένας απλός διαχωρισμός μεταξύ ανθρώπων και ζώων με ένα χαμηλό πεζούλι.

Ο Τύπος Β

Ο τύπος Β εμφανίζεται την ίδια περίοδο και διαθέτει τα ίδια βασικά χαρακτηριστικά με τον τύπο Α, αλλά περιλαμβάνει ένα επιπλέον δωμάτιο στο ισόγειο και έχει πιο αναπτυγμένη δομή. Ο εξώστης (ξουστάγγι) στηρίζεται σε καμάρα, ενώ η είσοδος βρίσκεται στη νότια πλευρά, στραμμένη προς τον ήλιο, για καλύτερη θέρμανση. Ο όροφος έχει περισσότερα δωμάτια, ενώ ο εξώστης καλύπτεται από τετράριχτη στέγη.

Ο Τύπος Γ

Ο τύπος Γ, που είναι χαρακτηριστικός της αρχιτεκτονικής του Πύργου Τσικαλιώτη, αντιπροσωπεύει ένα πιο αναπτυγμένο αρχιτεκτονικό στυλ, με την προσθήκη ενός τρίτου ορόφου. Ο τύπος αυτός συχνά συνδέεται με την καλή οικονομική κατάσταση των ιδιοκτητών. Τα κτίρια αυτά είχαν αμυντικά χαρακτηριστικά, όπως πολεμίστρες και καταχύστρες (ζεματίστρες), που χρησιμοποιούνταν για την άμυνα ενάντια σε εχθρικές επιδρομές. Παράλληλα, τα αρχιτεκτονικά στοιχεία από την Κωνσταντινούπολη, την Ήπειρο και τα νησιά, καθώς και τα εισαγόμενα στοιχεία από τις επαφές με το εξωτερικό, ήταν εμφανή.

Ο Τύπος Δ και οι εμπορικές επιρροές

Ο τύπος Δ, που εμφανίστηκε κυρίως από το 1830 έως το 1870, είναι αποτέλεσμα της ανάμειξης της τοπικής αρχιτεκτονικής με εισαγόμενα στοιχεία από τα ταξίδια των Τσακώνων. Οι Τσάκωνες, μέσω των εμπορικών τους δραστηριοτήτων στην Κωνσταντινούπολη, τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία και άλλες χώρες, ενσωμάτωσαν νέα αρχιτεκτονικά στοιχεία στις πατρογονικές τους κατοικίες. Τα σπίτια ήταν συνήθως τριώροφα, με επιρροές από τον νεοκλασικισμό και άλλες τάσεις της εποχής, ενώ κάποιες φορές οι ιδιοκτήτες προσλάμβαναν αρχιτέκτονες από το εξωτερικό για την κατασκευή τους.

Η πολεοδομική οργάνωση της περιοχής παρουσίαζε ποικιλία, με οχυρωμένες κατοικίες και σπίτια με μεγάλες αυλές και ψηλούς μαντρότοιχους. Στον Πραστό, για παράδειγμα, υπήρχε συνύπαρξη πυργόσπιτων πλούσιων εμπόρων με πιο απλές κατοικίες γεωργών και κτηνοτρόφων.

Χρήση του Πύργου σήμερα

Ο Πύργος Τσικαλιώτη, αρχικά κατασκευασμένος από τον Κ. Τσικαλιώτη, μετά από μια σειρά ιδιοκτησιακών αλλαγών, αγοράστηκε από τον Δήμο Λεωνιδίου το 1960, με πρωτοβουλία του Δημάρχου Στυλιανού Μερικάκη. Σημαντικό ορόσημο ήταν η ένταξή του στο πρόγραμμα «Πολιτιστική Δράση» το 1990, όπου βραβεύτηκε ως μία από τις 26 καλύτερες προτάσεις διατήρησης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς σε σύνολο 1.138 υποβληθεισών μελετών.

Σήμερα, ο πύργος λειτουργεί ως αξιοθέατο και αποτελεί βασικό σημείο ενδιαφέροντος για τους επισκέπτες του Λεωνιδίου. Παρέχει τη δυνατότητα ξεναγήσεων και φιλοξενεί εκθέσεις πολιτιστικού περιεχομένου, συμβάλλοντας έτσι στην προβολή της τοπικής ιστορίας και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς.